De afgelopen jaren neemt de behoefte aan regie rondom het eigen levenseinde toe. We bespreken met onze arts hoe we zouden willen overlijden, als de nood aan de man komt. Steeds vaker wordt nu voor euthanasie gekozen. Tegelijk kan er medisch gezien tegenwoordig zo veel meer dan vroeger, dat ons eigen sterven ver van ons af lijkt te staan. Zo kan het moment van overlijden worden vervroegd, maar ook worden uitgesteld. Heeft dit betekenis voor de weg die we na ons overlijden zullen gaan? Vraagt de zekerheid dat we eens zullen sterven om onze bewuste innerlijke voorbereiding? Hoe kunnen we er met meer vertrouwen naar toe leven? Hoe kunnen we onze naasten bij onze beslissingen rond het overlijden betrekken? En ook: hoe kunnen we onze gestorvenen begeleiden op hun weg na de dood?

Het symposium van Stichting Wederzijds-stervenscultuur vond plaats op op 16 november 2024 in het gebouw van de Stichtse Vrije School op de Socrateslaan in Zeist.

Bijna 250 personen verzamelden zich in de aula van de school om het plenaire programma bij te wonen. Machteld Huber nam ons mee op een reis door de “Laatste 1000 dagen” van het leven, waarbij gezondheid, wonen, ontspullen en de kenmerken van de laatste levensfase uitgebreid aan bod kwamen.

Thom Kloes kreeg het eerste exemplaar uitgereikt van het door hem geredigeerde nieuwe boek “Sterven als het je tijd is”. Dank en applaus waren zijn deel.

Daarna verspreidde mensen zich over verschillende lacaties in het gebouw om werkgroepen bij te wonen en zelf ook actief te worden. Het vinden van de juiste plekken was voor sommigen al een activiteit op zich. Niettemin was er veel waardering voor de verschillende werkvormen.

De lunch bood alle gelegenheid om elkaar te ontmoeten, uit te wisselen en boeken te bekijken. Soep en broodjes waren in een klein uur weg en iedereen maakte zich op voor een tweede werkgroep activiteit.

Jaap van de Weg en Désanne van Brederode openden het afsluitende gedeelte in de grote aula. Ontspannen poneerden zij stellingen, stelden vragen en kwamen met ernstige en luchtige zaken tot een onderhoudend en leerzaam gesprek over het onderwerp van de dag.

Tenslotte werd de zaal verrast door een oude dame die met rollator en paraplu kwam binnenschuifelen. Het beeld van iemand die in de laatste fase van verpleeghuis naar hospice gaat en wil sterven met behoud van respect en eigen regie kwam tot leven in het spel van Madeleine Wulff.

Joukje Pothoven sloot als voorzitter af met welgemeende dank aan allen die hebben bijgedragen.

Zonder twijfel waren niet alleen de 250 mensen die fysiek deze dag konden bijwonen samengekomen. In de wandelgangen viel te beluisteren dat ook vele geliefden die ons zijn voorgegaan over de drempel bij ons waren.

Al met al voor deelnemers en organisatie een geslaagde dag, zo bleek uit de reacties na afloop. Misschien een goed idee om dit symposium te herhalen op een moment in de niet te verre toekomst.

Verloop van de dag

09.30 inloop en koffie
10.00: Welkom, muzikale opmaat, presentatie Machteld Huber en boekpresentatie
11.15:  13 Werkgroepen , eerste ronde
12.30: Biologische lunch met broodjes en soep
13.30: 13 Werkgroepen, tweede ronde
15.00: Theepauze
15.30: Podiumgesprek Jaap van de Weg en Désanne van Brederode
16.15:  Slotspel: ‘Ik wil gaan’, door Madeleine Wulff
16.30: Afsluiting

De boekenstand op het symposium werd verzorgd door Boekerij de Phoenix.

Beschrijving van alle dertien werkgroepen

VIER DOORLOPENDE GROEPEN   (2 sessies met dezelfde deelnemers)

1. JAAP VAN DE WEG  –  MEDITATIEF ONDERZOEKEN VAN DE GRENSOVERGANG LEVEN – DOOD
Eens nader je het sterfmoment, door ziekte, door oud worden, of plotseling onaangekondigd. Wat doe je met dit gegeven? Hoe kies je bewust voor de weg die je wilt gaan naar dat sterfmoment? Er zijn vele keuzes die je kunt maken. Stel je het zo lang mogelijk uit, door je in geval van ziekte verder te laten behandelen? Kies je voor een kort traject, door euthanasie? Neem je langzaam en zelfstandig afscheid door op te houden met eten en drinken? Hoe kom je tot die keuze, en wat zijn je wezenlijke overwegingen? En wat is de invloed van je keuze voor de achterblijvers, en mogelijk voor je eigen leven na de dood?
Hierover gaan we met elkaar in gesprek, en doen we meditatieve oefeningen.
> maximaal 15 deelnemers
Jaap van de Weg is arts en geesteswetenschappelijk onderzoeker.

2. MARIANNE DE NOOIJ EN JOSE VLAAR  –  MIJN BESLUIT
Wij leven in een tijd waarin aan de vrije mens veel ruimte wordt geboden om het eigen levenseinde te regisseren. In de werkgroep ‘Mijn besluit’ gaan we op zoek van waaruit je besluiten kunt nemen: vanuit je lagere reeds geïncarneerde ‘ik’ en vanuit je hogere nog nauwelijks geïncarneerde ‘Ik’. In het ochtenddeel werken we inleidend aan de antroposofische menskunde en maken dit beleefbaar met eenvoudige euritmie-oefeningen. In het middagdeel onderzoeken we welke rol Christus als het Mensheids-Ik, als Heer van het karma hierin kan hebben en hoe de sacramenten van de Christengemeenschap, met name rond het levenseinde, hier een mogelijke invulling aan geven.
> 5 tot 25 deelnemers
Marianne de Nooij is geestelijke in de Christengemeenschap  –  José Vlaar is euritmiste.

3. SILVIA RIGTERS  –  OVER DE ROL VAN DE PLANEET SATURNUS IN DE STERVENSHOROSCOOP
De stand van de sterren op het sterfmoment is even wezenlijk als de stand van de sterren op het geboortemoment. Tijdens het leven houdt de planeet Saturnus in herinnering vast wat op aarde gebeurt en legt deze ervaringen vast in het betreffende gebied van de dierenriem.
In deze werkgroep richten we onze aandacht op de biografie van Gandhi. We werken we één Saturnusronde uit. Alle planeten die in deze kaart worden weergegeven wijzen naar de belangrijkste momenten in zijn leven. Gandhi is na meerdere aanslagen geen natuurlijke dood gestorven. Hoe onderzoeken we dan of de horoscoop bij het sterven gebruikt kan worden?
Aansluitend open gesprek.
Activiteiten: in de ochtend tekenen en basale uitleg en in de middag inhoudelijke verdieping
> Maximaal 25 deelnemers
Sylvia Rigters heeft zich verdiept en bekwaamd in het maken van stervenshoroscopen.
Zie ook https://www.astrosofie.nl/stervensastrogram/

4.  CASPER POST UITERWEER EN EEN ANTROPOSOFISCH VERPLEEGKUNDIGE  –  IK WIL MIJN LICHAAM LOSLATEN
De slaap wordt ook wel de ‘kleine dood’ genoemd. In de slaap vertrekken we met ons bewustzijn uit het levende lichaam, bij het sterven verlaat ook het leven het lichaam. Hoe kan ik me op deze overgang voorbereiden?
Met aandacht voor het geneesmiddel Olibanum.comp, dat bestaat uit de drie gaven van de Wijzen uit het Oosten: goud, wierook en mirre.  Deelnemers zullen tijdens de werkgroep deze vorm van uitwendige therapie leren kennen en ervaren.
> Maximaal 25 deelnemers
Casper Post Uiterweer is huisarts np en docent aan de Universiteit Utrecht.

NEGEN WERKGROEPEN MET EEN OCHTEND- EN EEN MIDDAG-GROEP (met verschillende deelnemers)

5.  MIRJAM ZONNEVELD  –   EIGEN REGIE IN HET STERVENSPROCES
Wanneer je weet wat er in de laatste levensfase aan uitwendige zorg mogelijk is, kun je de ander die ziek is gemakkelijker bijstaan. Ik geef een beeld van het loslaten van de vier wezensdelen in deze laatste levensfase. En geef handvatten hoe je als naaste iemand hierin ook praktisch kunt ondersteunen. We gaan in gesprek over je eigen beeld  dat je hebt van het sterven. En er is ruimte voor vragen die er leven.
> Maximaal 16 deelnemers per groep
Mirjam Zonneveld is verpleegkundige antroposofische zorg en docent Plegan Opleidingen

 6. THOM KLOES  –  STERVEN ALS HET JE TIJD NIET IS. HOE GAAN WE OM MET ZELFDODING EN EUTHANASIE?
We gaan in op vragen zoals:
–  Wat drijft iemand tot zelfdoding en wat doet iemand besluiten euthanasie te vragen? Overeenkomsten en verschillen.
–  Er zijn veel mensen die aan zelfdoding denken, veruit de meeste pogingen ‘mislukken’. Hoe komt dat?
–  Allerlei gesprekstips bij het omgaan met mensen die aan zelfdoding of euthanasie denken. Wat niet en wat wel doen?
–  Mogelijke effecten van zelfdoding en euthanasie op het voortbestaan na de dood.
> 10 tot 25 deelnemers per groep
Thom Kloes werkte jarenlang bij de crisislijnen van 113-zelfmoordpreventie. Hij stelde het boek ‘Het maakt uit hoe je sterft’ (ed. Christofoor) samen, evenals het nieuwe boek STERVEN ALS HET JE TIJD IS, dat tijdens het symposium wordt gepresenteerd.

7. INGRID DEIJ  –  HOE KRIJG JE VERTROUWEN IN HET EIGEN STERVEN? ALLES REGELEN, IK ZIE WEL, OF?
Denken aan onze laatste dagen en uren doen we niet graag. Met onze kinderen of vrienden erover spreken lukt ook niet zomaar. We leven er zo’n beetje omheen, als de dokter maar weet wat we zouden willen. Best een eenzaam en onzeker gevoel. Kunnen we vertrouwen in het eigen sterven opbouwen?
Inleiding, imaginatieve oefeningen en gesprek – over onzekerheden, verwachtingen en keuzes rond het eigen levenseinde.
> Maximaal 12 deelnemers per groep
Ingrid Deij is geestelijk verzorger, vroeger in Hospice Heuvelrug, nu in Huize Valckenbosch, Zeist.

8.  ANNAMARIA VAN KEULEN  –  MUZIEK IN DE LAATSTE LEVENSFASE
In deze werkgroep gaan we met elkaar de verschillende kwaliteiten onderzoeken van lier, gitaar en menselijke stem. Dit doen we door te luisteren naar enkele tonen en naar verschillende stukjes muziek.
We krijgen een gevoel voor wat passend en helpend kan zijn voor mensen in hun laatste levensfase. Er zal ook ruimte zijn voor het delen van ervaringen.
> 6 tot 12 deelnemers per groep
AnnaMaria van Keulen is muziektherapeut bij Gezondscentrum Widar Zeist en Christophorus Bosch en Duin.

9. TED VAN DEN BERGH  –  BEN JE KLAAR OM TE STERVEN?
Vanuit de gedachte dat ons hogere Ik en onze Engel ons begeleiden bij het nemen van beslissingen rond het sterven, hoeven we ons geen zorgen te maken over het stervensproces. We moeten ons wel de vraag stellen: zijn we er klaar voor? Die vraag heeft vele aspecten, bijv. praktische, emotionele, relationele, financiële of karmische. We bewegen de vraag naar alle kanten en zoeken voor onszelf naar eerlijke en persoonlijke antwoorden. Een Socratisch gesprek.
> 7 tot 9 deelnemers per groep
Ted van den Bergh is bestuurder, toezichthouder en coach; werkte voor zijn pensioen bij Triodos Foundation.

10.  MARIO HOOIJMANS  – STERVENSKUNST.  AUTONOMIE IN DE CONTEXT VAN LEVENSEINDEGESPREKKEN
In deze werkgroep wordt een cultuurhistorisch beeld gegeven van onze omgang met sterven en de dood, vanuit een kritische reflectie op het begrip autonomie. Middels het oefenen van het levenseinde-gesprek ontwikkelen we samen verdiepende spirituele vragen.
> Maximaal 20 deelnemers per groep
Mario Hooijmans is geestelijk verzorger en docent bij de Archipelzorggroep in Eindhoven.

11.  SIDO VAN DER MEULEN  –  WANNEER IS HET JE TIJD? VERSCHUIVENDE PERSEPCTIEVEN BIJ DEMENTIE
In deze werkgroep nodig ik u uit om (als nabestaande) uw dilemma’s en/of ervaringen met een intensief stervensproces van een naaste met elkaar te delen. Zelf was ik, als mantelzorger, ervaringsdeskundige en nabestaande, in 2021 gespreksleider bij de scholingsdag voor antroposofisch geïnspireerde zorghulpverleners rondom het thema sterven. Daarbij ervoer ik hoeveel ik nog niet wist over het sterfproces toen mijn vrouw kwam te overlijden. Zij leed jong aan de ziekte van Alzheimer. Ik had mij beslist minder kwetsbaar gevoeld, als ik meer inzicht had gehad in die vele kanten van het stervensproces. Hoe kun je ‘menswaardig’ sterven?
> 8 à 9 deelnemers per groep
Sido van der Meulen is coach bij persoonlijke vraagstukken rondom verandering.

12.  JAN PIETER VAN DER STEEN  –  WAARIN VERSCHILT NATUURLIJK STERVEN VAN STERVEN DOOR EUTHANASIE OF BEWUST STOPPEN MET ETEN EN DRINKEN?
Kenmerkend voor natuurlijk sterven en bewust stoppen met eten en drinken (BSTED) is de stervensfase, de laatste fase voor het sterven. Met elkaar proberen we de kenmerken van deze fase te beschrijven. Zo kan duidelijk worden, dat het sterven niet puur de dood van het fysieke lichaam is, maar een actief proces van loslaten van de wezensdelen. Welke rol speelt daarbij het levenslichaam?
Het belang van de stervensfase bij natuurlijk sterven en BSTED wordt pas duidelijk als we het doodgaan door euthanasie beschrijven. Euthanasie kent geen stervensfase. Welke middelen worden gebruikt bij euthanasie en wat is het effect daarvan op de wezensdelen (levenslichaam, ziele-lichaam, het ik) van de mens bij het dood gaan?
> Maximaal 25 deelnemers per groep
Jan Pieter van der Steen is werkzaam als specialist ouderengeneeskunde.

13.  IMMANUEL BAAN  –  LEVEN MET STERVEN
We leven in onze cultuur met een steeds groter wordende afstand tot de dood en met het idee dat het leven maakbaar en verlengbaar is. Na jaren van medicalisering en sleutelen aan een zo lang mogelijk leven zien we steeds vaker wensen voor een “dood op bestelling”.
Hoe kunnen we leren leven in de overtuiging dat de dood slechts een overgang is naar een andere wereld? Hoe kunnen we ons voorbereiden op deze overgang? Hoe kunnen we onszelf ontwikkelen om na een overlijden het contact met een dierbare te onderhouden? Hoe kunnen we het afscheid van een dierbaar mens vormgeven op een manier die bij hem of haar past?
> 15 tot 20 deelnemers
Immanuel Baan is uitvaartbegeleider.