Beste belangstellenden van stichting Wederzijds,

Bij uitgeverij Christofoor is deze week verschenen het boek ‘Het maakt uit hoe je sterft – visies op euthanasie’. Het bevat artikelen van 15 auteurs, onder wie huisartsen, een psychiater, specialisten ouderen-geneeskunde, een biografisch consulent, een SCEN-arts, een professor in de zorg-ethiek, een geestelijke in de Christengemeenschap, twee predikanten en ook een persoonlijk dagboek dat getuigt van de worsteling van een huisarts met euthanasie.
Het boek is samengesteld en geredigeerd door Thom Kloes, bestuurslid van stichting Wederzijds.

‘Het maakt uit hoe je sterft – visies op euthanasie’.

Euthanasie staat sterk in de belangstelling. Geen wonder, want euthanasie roept veel morele, ethische en juridische kwesties op. Euthanasie plaatst hulpverleners, in het bijzonder artsen, voor dilemma’s en confronteert veel mensen met existentiële levensvragen. Daarbij spelen kwesties op de achtergrond die eigenlijk door iedereen in onze tijd beantwoord moeten worden: wat is leven, wat is sterven, wat betekent de dood? Heeft lijden zin of is het zinloos? Is sterven een vallen in het absolute niets of een doorgang naar een andere vorm van bewustzijn?
De 15 auteurs in dit boek hebben zich door hun werk sterk met euthanasie verbonden, beschouwend, maar vooral ook praktisch. Daaruit putten zij elk hun visie op euthanasie. Visies komen voort uit ervaringen, maar ook uit vragen die de auteurs zichzelf stellen. Vragen als: Wat betekent het moreel en menselijk als je aan een arts vraagt ‘wil je me doodmaken, want mijn leven heeft geen zin meer?’ Wat betekent het als je die vraag stelt en wat betekent het als je die vraag krijgt? En daarnaast: aan welke inspanningsverplichting geeft een arts dan voorrang: ‘het leven behouden’ of ‘het lijden verlichten’? Vaak, maar niet altijd, is euthanasie erop gericht (verwacht) lijden te voorkomen. Blijkbaar is de veronderstelling dat lijden zinloos is. Maar weet je dat zeker? Zijn er aannemelijke ervaringen en gezichtspunten die een heel ander licht werpen op de betekenis van het lijden, of op bijvoorbeeld dementie?
Euthanasie kan een begrijpelijke keuze zijn als je uitgaat van de veronderstelling ‘dood is dood’. Maar ook hier de vraag: weet je dat zeker? Als er ‘iets van ons’ na de dood voortbestaat, welke invloed heeft ‘hoe je sterft’ dan daarop? Is er een manier om op die vragen antwoorden te vinden. Dat de discussies oplaaien komt vooral omdat steeds meer mensen zelf willen beslissen over de eigen dood, over het wanneer en het hoe daarvan. Zij ervaren dat als hun recht. Dit kan botsen met het oordeel van de arts, die moet uitgaan van de zes zorgvuldigheidseisen van de wet. Dat betekent onder meer dat sprake moet zijn van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt. En dat de arts en de patiënt ervan overtuigd moeten zijn dat er geen redelijke andere oplossing is dan euthanasie.
Steeds vaker wordt het standpunt van de arts niet zonder meer gedeeld. Mogelijk vindt de arts het lijden niet uitzichtloos en ondraaglijk. En wellicht zijn er redelijke andere oplossingen. Maar de ‘autonome mens’, de mondige patiënt, wil dat zelf bepalen. Niet het medisch oordeel, maar mijn eigen oordeel moet de doorslag geven bij de beslissing over leven of dood. Wordt dat de maatschappelijke norm?
Na afloop van de conferentie van stichting Wederzijds in de Geertekerk in Utrecht, oktober 2018, kregen de deelnemers een brochure mee over euthanasie. Het nieuwe boek stelt het thema euthanasie opnieuw aan de orde, veelzijdiger en misschien ook dringender. Er zal nog tijdens de huidige kabinetsperiode een maatschappelijke discussie gevoerd gaan worden over levensbeëindiging bij zogeheten ‘voltooid leven’. Er is werk aan de winkel. Stichting Wederzijds wil immers mensen wakker maken voor de menswaardige en spirituele kanten van het sterven.

‘Het maakt uit hoe je sterft – visies op euthanasie’ (ISBN 9060388690) is een uitgave van Christofoor en verkrijgbaar bij de boekhandel. Prijs: € 18,50

Opmerkelijke uitspraken uit het boek:

‘Euthanasie zal de gemoederen zeker blijvend bezig houden en dat is ook goed. Allerlei zaken komen rond euthanasie samen, zoals autonomie, kwaliteit van leven en menswaardig sterven. Maar ook: wat is genezen, wat houdt hulpverlening in, wat is de zin van het leven en van ziekte? En welke maatschappij willen we?

‘De zelfgekozen dood aan het einde van het leven verwordt tot een heilig moeten. Ons bekruipt de zorg dat het bijna een economische vraag wordt: hoeveel geld hebben wij als samenleving nog over voor goede zorg aan het einde van een mensenleven, wanneer euthanasie ook mogelijk is? Gaan ouderen en zieken zich niet zozeer een last voelen voor hun mantelzorgers en de samenleving dat ze als vanzelf naar de uitgang worden geduwd? Het wordt tijd voor een maatschappelijk debat over wat de waarde van het leven kan zijn, ook als het leven niet meevalt. Hoe warmte, liefde en betrokkenheid een plek moeten krijgen in het debat. Mensen lijken fysieke en mentale pijn veel beter te kunnen dragen wanneer ze door liefde worden omringd.’

‘Heeft men als mens het vertrouwen dat het leven niet eindigt bij de dood, maar dat de mens na het leven nog voortleeft, dan is dat een voortleven zonder een fysiek lichaam, zonder de fysieke geneugten. De ouderdom en de dementie is bij uitstek een periode waarin het onthechten
aan het aardse bestaan centraal staat. Nergens worden zo lang en zo intensief de voeten geveegd als in het verpleeghuis voordat de mens met dementie de overstap naar de geestelijke wereld kan maken.’

‘Maar wat ik mis
is de diepere kant: wat betekent het in ons leven in de breedste zin als je als arts iemand dood maakt, wat betekent het voor de persoon als die eerder sterft? Wat betekent dat voor het leven na de dood?’

‘Of lijden ondraaglijk is, zegt iets
over het lijden, maar meer nog over degene die dat lijden meemaakt. Het is een mens die zijn lijden moet dragen. Hoe groter de draagkracht,
hoe groter het vermogen te lijden. Hoe ontwikkel je een dergelijke draagkracht gedurende je leven?
We weten allemaal dat voor velen van ons de laatste fase van het leven niet alleen maar gemakkelijk zal zijn. De kans op ziekte en lijden is redelijk groot.
Hoe bereid je je voor?
Door te leren om te gaan met pijn, met tegenslag, en dat te zien als kansen die je hebt om draagkracht te ontwikkelen.’

‘Je kunt het gevoel krijgen dat de wettelijke mogelijkheid tot euthanasie een ‘lek’ heeft geslagen in de stervenshulp’

‘Wanneer sterft een mens goed en wanneer niet? Is het goed sterven als dit plotseling optreedt, doelbewust veroorzaakt door krachtige dodelijke medicijnen? Zou euthanasie niet eerder moeten betekenen dat iemand goed sterft met zo weinig mogelijk medisch ingrijpen dat het natuurlijke proces verstoort? En als het kan met zo weinig mogelijk verdoofd bewustzijn?
Kan er ook schade optreden door wat de medische wereld doet en laat? Bij de geboorte kan de baby fysiek beschadigd worden – dit proberen we medisch te voorkomen. Kan bij het sterven ook schade optreden? Geen schade aan het lichaam maar aan de onzichtbare helft van ons wezen, eventueel veroorzaakt door medisch ingrijpen?Door de vragen zo te stellen maak ik duidelijk dat ik uitga van een voortbestaan van onze ‘onzichtbare helft’ na de dood. In het licht hiervan kan het belang hebben hoe je sterft.’

‘Elke periode van het leven heeft een eigen opdracht. Voor de laatste maanden, weken, dagen van het leven is dat waarschijnlijk vooral het steeds verder loskomen van het ego.
In de allerlaatste fase is voor de meeste mensen
dit onthechten meestal enkel mogelijk door
hun leven geheel over te geven aan de naasten:
de verzorging van het lichaam, dat de zieke niet
meer zelf kan verzorgen. Bij dit alles is het van het grootste belang het ego niet te verwisselen met het diepere zelf. Dat zelf wordt niet overgegeven aan de naasten. Echter dat je het lichaam overgeeft aan de naasten is de laatste opdracht juist van dit diepere zelf. En voor veel mensen een enorme opgave. Als je deze laatste opgave niet vervult gaat er een essentieel deel van het leven voorbij.

‘Dat verbinding een cruciale rol speelt in ons leven zie ik steeds duidelijker. Verbinding met de mensen om ons heen, verbinding voelen in de dingen die we doen, verbinding houden ondanks boosheid, verbinding verzorgen in relaties, verbinding missen na verlies of verbinding terugvinden na verlies en verbinding ervaren met het eigen lot.’

Nieuws vanuit het bestuur

Flora IngenHousz versterkt sinds kort het bestuur van Wederzijds – en stelt zich voor:
Sinds de zomer van 2018 woon ik weer in Nederland, na 38 jaar in de V.S., waar ik in mijn psychotherapie-praktijk in toenemende mate werkte met vragen rond leven met ziekte en sterven. In deze tijd van het individu mag/moet elk van ons daarbij moeilijke vragen stellen: wat is nog echt belangrijk als je ziek bent? Wat denk/geloof ik dat er na de dood is? Hoe sta ik tegenover westerse medicijnen? Hoe sta ik tegenover medicatie en maatregelen die het intreden van de dood versnellen? Zijn er omstandigheden waarin euthanasie oplevert wat dit Griekse woord betekent: een goede dood?
Naast mijn psychotherapie-praktijk werkte ik ook een paar jaar als vrijwlillger in een hospice. Het lag voor de hand om me, terug in Nederland, uiteen te blijven zetten met het thema van de dood in ons leven. Daarbij speelt het gedachtegoed van christologie en antroposofie een groeiende rol in mijn leven en denken. Ik ben actief in de Christengemeenschap in Driebergen en maak deel uit van het Driebergse initiatief dat eind april is gestart met een maandelijks gesprekscafe over leven en sterven.
Spannend om nu juist in Nederland, en in het kader van Wederzijds, mee te denken over dit thema, ook omdat Nederland in het buitenland veelal als voorbeeld genoemd wordt wat betreft ons euthanasie beleid. Het is dus echt belangrijk wat we hier doen! Voorlopig heb ik meer vragen dan antwoorden; ik hoop dat mijn vragen een bijdrage zullen zijn voor het werk van Wederzijds.

Plannen voor later dit jaar

Momenteel bereidt het bestuur meerdere workshops voor, waarbij thema’s uit het nieuw verschenen boek ‘Het maakt uit hoe je sterft’ door enkele auteurs verder worden uitgewerkt. Sommige workshops hebben een oefenkarakter, bij andere is er na de inleiding gezamenlijk gesprek rond het thema.
Een eerste workshop is gepland op zaterdagmiddag 21 september (13.30 inloop – 17.00 uur), in Arnhem, met als thema: “Praten over pijn”. Inleiding door Ingrid Deij, waarna onderling wordt geoefend. Maximaal 20 deelnemers.
De tweede workshop wordt verzorgd door Jaap van de Weg op vrijdagavond 18 en zaterdag 19 oktober in Zeist. Jaap van de Weg zal met maximaal 15 deelnemers oefenen aan het ontwikkelen van inzichten en ervaringen rond het voortbestaan na de dood.
Een derde workshop vindt in november plaats in Den Haag. Nader bericht over datum, spreker en thema vindt u vanaf juni op de agenda van de website.
Deelname op volgorde van aanmelding, hebt u interesse, meld u dan alvast aan als geïnteresseerde via info@wederzijds-stervenscultuur.nl

Nadere informatie rond deze workshops (precieze titel, locatie, tijdsduur en kosten) staat binnenkort op de agenda van onze website, en in de najaars-nieuwsbrief die u begin september toegestuurd krijgt.

Een startende onderneming in de uitvaartbranche wil samen met Stichting Wederzijds en andere ondernemers uit het werkveld d.m.v. intervisie en onderzoek samenwerken om de visie op het vak met een antroposofische achtergrond verder te ontwikkelen. Thema’s die ter sprake kunnen komen zijn het waken bij de overledene, opbaren met graszoden of BioSac200, thanatopraxie en andere ontwikkelingen in de markt. Wij zijn daarom op zoek naar uitvaartbegeleiders die hieraan mee zouden willen werken. Meldt u zich dan aan via info@wederzijds-stervenscultuur.nl

Hoe gaat het intussen
met de GESPREKSCAFES OVER LEVEN EN STERVEN?

In Emmen, Zutphen en Zeist komen maandelijks mensen bij elkaar om met elkaar te praten over allerlei kanten van ‘leven en sterven’. De samenstelling van de groep is wisselend, sommige mensen komen een enkele keer binnenlopen, anderen proberen er zo vaak mogelijk bij te zijn – en alles er tussenin. We merken dat gesprek hierover iets is wat ons diep kan raken en met elkaar kan verbinden, ook al kijkt iedereen op zijn of haar eigen manier naar leven en sterven. We leren van elkaar, krijgen nieuwe inzichten, delen intieme ervaringen, stellen soms confronterende vragen en krijgen verrassende antwoorden.

Op 25 april is een VIERDE GESPREKSCAFE van start gaan, en wel in Driebergen. Nelle Amons, Flora IngenHousz, Marina de Lau en Johan Vaatstra zijn de oprichters. Het café vindt plaats in de gemeentezaal van de Pauluskerk, Rijsenburgselaan 2a, 3972 EJ Driebergen, van 14.45 tot 16.45.
Iedereen is van harte welkom, los van leeftijd en gezindte!

VOOR INFO OVER DE GESPREKSCAFES
IN DRIEBERGEN, EMMEN, ZUTPHEN EN ZEIST:
https://www.wederzijds-stervenscultuur.nl/agenda/

Intervisie-bijeenkomst in Zutphen op 16 maart 2019

Niet alleen de mensen die al een gesprekscafé verzorgen, maar ook mensen die van plan zijn om zo’n café op te richten in hun woonplaats, waren uitgenodigd om in ontmoetingscentrum Enkidoe in Zutphen met elkaar ervaringen en vragen uit te wisselen. Het Zutphense gesprekscafé vindt daar ook plaats – het is een fijne ruimte daarvoor. Al vragend en vertellend over onze ervaringen kwam al gauw naar voren dat elk café een eigen ‘couleur locale’ heeft. Dat ligt natuurlijk aan degenen die het gesprek leiden, maar ook wel aan wie er naar toe komen en misschien zelfs wel aan zoiets als de Drentse nuchterheid tegenover de meer aftastende Zeistenaren? Hoe dan ook, uiteindelijk werd het nog spannend, toen we onderling in gesprek gingen en er dingen werden gedeeld uit ons eigen leven. Af en toe even ‘dwarskijken’ met elkaar hoe het gesprek verliep en of er misschien iemand uit de boot was gevallen gaf ons allemaal een stimulans om met onze initiatieven verder te gaan.
Als bestuur hopen we van harte dat er in meer plaatsen gesprekscafés zullen gaan ontstaan. Hebt u interesse, meld u dan via info@wederzijds-stervenscultuur.nl aan voor meer informatie!
Goethe zei al: ‘Wat is verkwikkender dan licht? Het gesprek!’

Boekenrubriek

In herdruk verscheen ‘Opengaande vergezichten’ van Margarete van den Brink (ed. Nearchus, ISBN 9789492326225).
Over het boek: Als mensen met wie we nauw verbonden zijn gaan sterven, kan hun weg naar de dood ons belangrijke inzichten geven. Aan hen ervaren wij dat in ons geestelijke krachten leven die de gebrekkig wordende lichamelijkheid overstijgen en innerlijke wijsheid en liefde creëren. Naast ontroerende levensverhalen worden ook praktische inzichten gegeven die zowel in de professionele als in de persoonlijke levenssfeer gebruikt kunnen worden bij het begeleiden van mensen die gaan sterven.
Dit boek sluit direct aan bij het veelgelezen boek dat Margarete van den Brink eerder samen met Hans Stolp schreef: Omgaan met gestorvenen. Leven voorbij de dood (Uitgeverij Ankh-Hermes).